شکسپیر در زمین فوتبال!

همچنان که یان کات در کتاب «شکسپیر معاصر» درباره مقدمه‌چینی نمایش شاه‌لیر می‌گوید ما با جهانی در حال زوال روبرو هستیم که خشونت در آن برای مردمان دوران الیزابت قابل فهم است اما شاید این شکل از بازنمایی خشونت برای این روزهای ما بی‌معنا و دکوراتیو محسوب شود. بنابراین گروه‌های اجرایی برای بر صحنه آوردن متنی چون «شاه‌لیر» و خشونتی که در آن جاری و ساری است شاید بهتر باشد فرم دیگری انتخاب کنند و سیاست اجرایی متفاوتی را به کار گیرند. «یان کات» معتقد است شخصیت لیر و گلاستر، با آن بلاهتی که از خود نشان می‌دهند در صورت اجرایی رئالیستی در تئاتر معاصر، بدل به موجوداتی باورناپذیر خواهند شد. بنابراین در اجرایی که کاوه مهدوی از متن شکسپیر تدارک دیده و از رئالیسم متعارف حذر کرده با فضای گروتسک روبرو هستیم که به روح زمانه ما نزدیک شده است. در این اجرا و به طور تعمدی، از بازی‌های متعارف، فضاسازی‌های واقع‌گرا و روایتی رئالیستی فاصله گرفته شده و توانسته فضایی یکسره متفاوت نسبت به بعضی کارگردانان ایرانی شکسپیر به صحنه آورد. از این منظر پرداختن به سیاست‌های اجرایی در قبال شکسپیر در ایران پس از انقلاب می‌تواند راهگشای بعضی مسائل زیباشناختی ما در قبال دوره‌های تاریخی معاصر باشد. همان پرسش استراتژیک: کدام شکسپیر با کدام سیاست اجرایی؟
به لحاظ خوانشی که کارگردان از «شاه‌لیر» ترتیب داده شاهد یک رویکرد متفاوت اجرایی هستیم. کاوه مهدوی در مقام کارگردان با این پیش‌فرض به «شاه‌لیر» پرداخته که گویی به تمامی سرزمین انگلستان، یک زمین فوتبال است و نیروهای فعال این میدان پر از تنش و درگیری، فوتبالیست‌هایی هستند با لباس تیم ملی انگلستان. نتیجه این دراماتورژی متن و اجرا، برساختن یک فضای بسیار سیال و کمابیش غیرواقعی است که چندان تن به مناسبات لیرشاه نمی‌دهد اما اتصال خویش را با زمانه شکسپیر به طور کامل هم نمی‌گسلد‌. ولی نکته‌ای مشهود است که می‌توان آن را این‌گونه صورتبندی‌ کرد: در «شاه‌لیر» کاوه مهدوی با فضایی روبرو هستیم که از قضا تلاش دارد چند موقعیت مختلف ناهمگن را کنار هم قرار داده تا یک کلیت منسجم ساخته شود. اما نتیجه کار یک سازه متناقض‌نما است که لاجرم از شیوه‌های مختلف و گاه متضاد اجرایی بهره می‌گیرد و بی‌آن‌که قصدی داشته باشد مجبور شده مدام هویت اجرایی خویش را به نوعی انکار کرده و بنابر ضرورت‌های پیش‌آمده، هویت‌های تازه‌ای را بازنمایی کند. در دل این اتصال فضاهای نامتجانس با یکدیگر، ساختمانی پدیدار شده که همچون یک ماشین پر سر و صدا، دینامیسم بالایی دارد اما چندان که باید رو به جلو حرکت نمی‌کند. البته وفاداری کاوه مهدوی به شاکله کلی متن لیرشاه، توانسته از این آشوبناکی فزاینده بکاهد و نمایش را در همان مسیری حرکت دهد که شکسپیر ترسیم کرده است.
حال به اجرا بپردازیم و این پرسش مهم را مطرح کنیم که برای مثال به جای فوتبال، چرا این جماعت تئاتری که بر صحنه هستند، ورزش دیگری را انتخاب نکرده‌اند و به حوزه‌های دیگر ورزش سرک نکشیده‌اند؟ صد البته پاسخ گروه اجرایی می‌تواند این باشد که فوتبال ورزش ملی جزیره انگلستان است و به لحاظ تبارشناسی خاستگاهش همین سرزمین کهن است و لیرشاه هم روایتی است در باب تاریخ این کشور. اما با نگاهی به اجرای کاوه مهدوی، می‌توان متذکر شد که اجرا نتوانسته فوتبال را به امری دراماتیک بدل کند. به دیگر سخن نمی‌توان تنها با لباس، گریم و حرکت‌های ورزشی، یک کلیت همگن ساخت که چه به لحاظ اقتصادی، چه از منظر سیاسی و چه از چشم‌انداز اجتماعی، فوتبالیزه شده باشد. «شاه‌لیر» کاوه مهدوی تلاش قابل اعتنایی در این باب صورت می‌دهد اما در باورپذیر کردن محصولی که تولید می‌کند و قرار است بر مدار فوتبال باشد، موفقیت چندانی نصیب نمی‌برد. اگر اجرا بر تشکیل دو تیم ورزشی اهتمام می‌ورزید و اجازه می‌داد نیروهای واقعی میدان سیاست در متن شاه‌لیر، در قالب دو تیم فوتبال مقابل هم صف‌آرایی کنند و سیاست و رقابت ورزشی را توامان به پیش برند، این شکل اجرایی معنادار می‌شد. یک تقابل آنتاگونیستی که به جای میدان سیاست، نیروهایش در ورزشگاه به رقابت می‌پردازند و می‌توانند این ایده جامعه‌شناختی «نوربرت الیاس» را بار دیگر گوشزد کنند که در دوران مدرن، خشونت مابین انسان‌ها برای اینکه کنترل شود می‌بایست با نوعی پالایش به استادیوم‌های ورزشی منتقل شده و برای نمونه جنگ گلادیاتورها به مسابقات ورزشی تبدیل شود. شوربختانه این رویکرد جامعه‌شناسانه به خشونت سیاسی و رقابت‌های بی‌پایان قدرت، در این نمایش کنار گذاشته شده و فرم‌آرایی اجرا به میانجی لباس و حرکت ورزشی، به اجراپذیری نمی‌رسد. در نهایت می‌توان گفت که شاه‌لیر کاوه مهدوی تلاشی است قابل اعتنا اما ناکافی در خوانشی تازه و معاصر از متن شکسپیر. اما همچنان برای فراتر رفتن از ملال‌انگیزی اجراهای منتسب به نمایشنامه‌های شکسپیری، می‌بایست تمهیدات خلاقانه‌تری تدارک دید. اگر که شاه‌لیر، معاصر ما شده باشد. با لیری که همچون مسیح خاری بر سر دارد و دلقکی که مرده است.

محمدحسن خدایی